Η “προσφυγική κρίση” αποτελεί φαινόμενο που απασχολεί ιδιαίτερα ολόκληρη την Ευρώπη και ειδικά τη χώρα μας σήμερα με τις συχνές και μεγάλες ροές προσφύγων και μεταναστών. Οι πληθυσμοί αυτοί συχνά έχουν ανάγκη από φροντίδα και ψυχοκοινωνική στήριξη και πολλοί επαγγελματίες ψυχικής υγείας έχουν εμπλακεί στη φροντίδα του πληθυσμού αυτού.
Το σημείο εκκίνησης της ψυχοκοινωνικής στήριξης και φροντίδας των προσφύγων χρειάζεται να βασίζεται στην παραδοχή ότι οι μετανάστες και οι πρόσφυγες με προβλήματα ψυχικής υγείας βρίσκονται ταυτόχρονα σε ευάλωτες και ανθεκτικές θέσεις (Papadopoulos, 2011). Είναι πολύ εύκολο να πέσει κανείς στην παγίδα να θεωρήσει τον πρόσφυγα, ως ένα άτομο “τραυματισμένο” από τις αντίξοες συνθήκες στις οποίες εκτέθηκε. Πρόκειται σχεδόν για ένα στερεότυπο. Όμως, η μετανάστευση, πτυχή της οποίας είναι η προσφυγιά, συνιστά μια πραγματικότητα υψηλής πολυπλοκότητας ενώ κάθε “προσφυγική” ιστορία είναι ταυτόχρονα πολύπλοκη, μοναδική και συνολική. Κατά συνέπεια οποιαδήποτε προσέγγιση πρέπει να έχει αντίστοιχα χαρακτηριστικά (Papadopoulos, 2002, Γκιωνάκης, 2013). Οι συνέπειες της έκθεσης στις αντιξοότητες αυτής της συνθήκης μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες, οι οποίες συνυπάρχουν: αρνητικές (από τον “συνήθη” ανθρώπινο πόνο έως την εγκατάσταση μιας ψυχικής διαταραχής, όπως το PTSD), ουδέτερες (ανθεκτικότητα) και θετικές (θετικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες που το άτομο δεν θα είχε αποκτήσει αν δεν είχε εκτεθεί στις αντιξοότητες–Ανάπτυξη Ενεργοποιημένη από την Αντιξοότητα), Papadopoulos, (2007). Γι’ αυτό το λόγο, ο συνολικός σκοπός του επαγγελματία ψυχικής υγείας είναι να παρέχει την κατάλληλη φροντίδα και υποστήριξη προκειμένου οι ίδιοι οι άνθρωποι να αξιοποιήσουν τα αποθέματά τους.
Μέσα από τη θεραπευτική εργασία με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες προκύπτουν σημαντικές παρατηρήσεις για το συγκεκριμένο πληθυσμό. Αυτές αφορούν το αίτημα του εξυπηρετούμενου πρόσφυγα, την θεραπευτική σχέση, τον κοινωνικό χαρακτήρα που συνοδεύει τις θεραπευτικές παρεμβάσεις, την ψυχική αναμονή των εξυπηρετούμενων μέχρι την επίλυση διοικητικών ζητημάτων και τη συμβολή των διερμηνέων στη θεραπευτική διαδικασία (Καραβέλλα & Γκιωνάκης, 2016).
Το αίτημα
Πολλές φορές το αίτημα που φέρει ο εξυπηρετούμενος πριν και κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας μπορεί να μην είναι πλήρως διαμορφωμένο και να χρειάζεται να δώσουμε χρόνο για να καταστεί δυνατή η διαμόρφωσή του χωρίς να επιβάλλουμε αυτό που εμείς θεωρούμε αναγκαίο να γίνει. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναγνωρίζεται η πολυπλοκότητα μιας κατάστασης στην οποία η προσφυγιά δεν είναι παρά μια από τις πολλές διαστάσεις που συγκροτούν την ταυτότητα ενός ανθρώπου και αυτό δεν πρέπει να παραβλέπεται αλλά αντίθετα να αξιοποιείται παραγωγικά (Καραβέλλα & Γκιωνάκης, 2016).
Η Θεραπευτική σχέση
Στα πλαίσια της θεραπευτικής σχέσης με τον προσφυγικό πληθυσμό συχνές προκλήσεις αποτελούν η εγκαθίδρυση της εμπιστοσύνης και η απότομη λήξη/διακοπή της θεραπείας.
Η εμπιστοσύνη των μεταναστών-προσφύγων προς τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας δεν είναι πλήρης και χτίζεται βαθμιαία. Καθοριστικός παράγοντας φαίνεται να είναι η εθνικότητα σε αντιπαράθεση με τον επαγγελματικό ρόλο. Οι εξυπηρετούμενοι μπορεί να εμπιστεύονται σε κάποιο βαθμό την επαγγελματική μας ιδιότητα, αλλά εμπιστεύονται πολύ περισσότερο την άποψη των ομοεθνών τους και αυτό παίζει σημαντικό ρόλο στις επιλογές τους.
Συχνά η θεραπεία με τον πληθυσμό αυτό διακόπτεται απότομα λόγω μετακίνησης του ή επανένωσης. Το γεγονός αυτό δυσκολεύει την επεξεργασία του αποχαιρετισμού στη θεραπευτική διαδικασία και για τον θεραπευτή, ο οποίος χρειάζεται να διαχειριστεί μόνος του την απώλεια (Καραβέλλα & Γκιωνάκης, 2016).
Ο κοινωνικός χαρακτήρας των θεραπευτικών παρεμβάσεων
Ένα σημαντικό στοιχείο που καθιστά τις θεραπευτικές παρεμβάσεις σε μετανάστες και πρόσφυγες ξεχωριστές είναι ο κοινωνικός τους χαρακτήρας. Οι κοινωνικές ανάγκες των εξυπηρετούμενων (πχ στέγαση, τροφή, νομική συνδρομή κτλ) γίνονται συχνά μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας και δεν μπορούν να αγνοηθούν. Ο θεραπευτής πέρα από το συμβολικό έχει να δουλέψει και με το πραγματικό που φέρει ο εξυπηρετούμενος. Ο θεραπευτής χρειάζεται να είναι ευέλικτος και προσαρμοστικός, να μπορεί να αναγνωρίσει και να εντάξει τις κοινωνικές παρεμβάσεις στη θεραπευτική διαδικασία, διασυνδέοντας τον εξυπηρετούμενο με αρμόδιες υπηρεσίες-φορείς (Καραβέλλα & Γκιωνάκης, 2016).
Η ψυχική αναμονή
Τα νομικά ζητήματα (αίτημα ασύλου, επανένωση, μετεγκατάσταση) και οι διαδικασίες τους είναι μια αρκετά χρονοβόρα διαδικασία για τους εξυπηρετούμενους. Οι εξυπηρετούμενοι μπαίνουν σε αναμονή και αυτή η αναμονή γίνεται μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας. Η ψυχική διεργασία των εξυπηρετούμενων μπαίνει και αυτή σε αναμονή και οι ίδιοι δεν περιμένουν τίποτα άλλο πέρα από την επίλυση των ζητημάτων αυτών. Πολλές φορές οι εξυπηρετούμενοι φέρνουν την αίσθηση ότι μένουν μετέωροι και ότι η ζωή τους σταματά με αυτή την αναμονή και ότι θα συνεχίσει μετά (πολλές φορές ο χρόνος “παγώνει”, όλα θα γίνουν στο μέλλον). Η Moro (2013) αναφέρει ότι στη μετανάστευση «το σώμα προωθείται προς τα εμπρός, προς τα έξω, προς τον καινούριο κόσμο, και η ψυχή, πίσω του, στριφογυρνάει, προχωρά και μετά σταματά, μένει μετέωρη, σαν να φοβάται τη συνάντηση…» (σελ. 193). Ως θεραπευτές καλούμαστε να είμαστε παρόντες κατά τη διάρκεια αυτής της αναμονής που μοιάζει με παύση. Καλούμαστε να τους “κρατήσουμε” (σύμφωνα με το κράτημα κατά Winnicott (2000) όσο διαρκεί αυτή η αναμονή και να επεξεργαστούμε μαζί τους τις προκλήσεις της αναμονής και τις προκλήσεις που μπορεί να συναντήσουν μετά την επίλυση του ζητήματος τους. Ταυτόχρονα, τους συνδέουμε με την παρούσα πραγματικότητα, διευκολύνοντας τη διαφοροποίηση των πιέσεων που δέχονται στην καθημερινότητά τους, καθιστώντας τες έτσι διαχειρίσιμες (Καραβέλλα & Γκιωνάκης, 2016).
Η συμβολή των διερμηνέων στη θεραπευτική διαδικασία
Η χρήση της διερμηνείας είναι συχνά απαραίτητη στη θεραπευτική διαδικασία με μετανάστες και πρόσφυγες. Η παρουσία του διερμηνέα μπορεί να είναι καθοριστική για τη θεραπευτική σχέση με τον εξυπηρετούμενο. Ο διερμηνέας αποτελεί μέρος του θεραπευτικού σχήματος και επηρεάζει και επηρεάζεται από τη θεραπευτική διαδικασία, μετέχοντας στη μεταβίβαση (Papadopoulos, 2003). Αν ο διερμηνέας και ο εξυπηρετούμενος έχουν κοινή καταγωγή και διάλεκτο, αυτό μπορεί να είναι βοηθητικό για το θεραπευτή ως προς την κατανόηση του εξυπηρετούμενου. Υπάρχουν φορές, όμως, που η κοινή καταγωγή μπορεί να αποτελέσει πρόκληση για το διερμηνέα και για το ρόλο του ως προς τον εξυπηρετούμενο. Ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας χρειάζεται να είναι υποστηρικτικός απέναντι στο διερμηνέα και να διαθέτει πάντοτε χρόνο για συζήτηση της συνεδρίας με τον εξυπηρετούμενο. Επίσης, προτείνεται η χρήση εποπτείας για τους διερμηνείς (Καραβέλλα & Γκιωνάκης, 2016).
Η θεραπευτική εργασία με μετανάστες και πρόσφυγες αποτελεί πηγή μάθησης για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας καλείται να «κρατήσει» τον εξυπηρετούμενο στη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας, σεβόμενος το θεραπευτικό του αίτημα όντας διαθέσιμος στις προκλήσεις που αναδύονται και ευέλικτος ως προς τις ανάγκες που κάθε φορά καλείται να ικανοποιήσει.
Βιβλιογραφία
Γκιωνάκης, Ν. (2013). Όταν τα δικαιώματα φαντάζουν πολυτέλεια: Φροντίδα της Ψυχικής Υγείας μεταναστών. Σύναψις, 27, 42-45.
Καραβέλλα, Μ., Γκιωνάκης, Ν. (2016). Οι προδομένοι - Μελέτη μια περίπτωσης οικογένειας από την Συρία, Σύναψις,40, 8-13.
Moro, M. R. (2013). Παιδιά του τόπου μας που έρχονται από τα ξένα. UniversityStudioPress, Αθήνα.
Papadopoulos, R. K. (2002). Refugees, home and trauma.In R. K. Papadopoulos (Ed.) Therapeutic Care for Refugees. No Place Like Home. Karnac.Tavistock Clinic Series, London.
Papadopoulos, R. K. (2003). Narratives of translating - interpreting with refugees; the subjugation of individual discourses’. In Tribe, R. and Raval, H. (Eds) Working with Interpreters in Mental Health. Brunner – Routledge, London and New York, pp 238-254.
Papadopoulos, R. K. (2007). Refugees, trauma and adversity-Activated development. European Journal of Psychotherapy and Counselling, 9(3), 301-312.
Papadopoulos,R. K. (2011). Enhancing Vulnerable Asylum Seekers Protection - Trainer’s Manual, International Organization of Migration, http://www.evasp.eu (accessed 16/10/14)
Winnicott, D.W.(2000). Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα. Καστανιώτης, Αθήνα.