Η έννοια του πένθους περιγράφει τον πόνο και τη βαθιά θλίψη που έρχεται ως αποτέλεσμα κάποιας σημαντικής απώλειας στη ζωή ενός ανθρώπου. Αν και τα συμπτώματά του μοιάζουν με αυτά της κατάθλιψης, θεωρείται ως φυσική αντίδραση στην προσωπική απώλεια. Ο χαμός ενός σημαντικού άλλου αποτελεί μια αναπόφευκτη πανανθρώπινη εμπειρία με κοινά χαρακτηριστικά αλλά ταυτόχρονα και μια προσωπική και μακρά διαδικασία που εμπεριέχει θλίψη, θυμό, έλλειψη νοήματος, ενοχή, φόβο και κενότητα. Ο χρόνος που διαρκεί και ο τρόπος που βιώνεται και εκφράζεται είναι υποκειμενικός και εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως είναι η απώλεια, το άτομο που πενθεί και η σχέση που είχε με τον άνθρωπο που χάθηκε. Τα προηγούμενα χρόνια, ένα σημαντικό μέρος της επιστημονικής βιβλιογραφίας προσπάθησε να περιγράψει τη διαδικασία του πένθους και τους τρόπους που οι άνθρωποι το βιώνουν και το διαχειρίζονται.
Μία από τις σημαντικότερες θεωρήσεις σχετικά με την απώλεια, είναι το διάσημο μοντέλο της Elisabeth Kubler-Ross για τα στάδια του πένθους, τα οποία είναι η άρνηση, ο θυμός, η διαπραγμάτευση, η κατάθλιψη, και η αποδοχή. Σύμφωνα με την Kubler-Ross (2005), δεν υπάρχει σωστός τρόπος και χρόνος για να πενθήσει κανείς. Η διάρκεια κάθε σταδίου και η ένταση που βιώνεται δεν είναι σταθερή και προκαθορισμένη, αλλά εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Τα στάδια δεν είναι παρά ένα πλαίσιο που μας βοηθά να κατανοήσουμε τι μπορεί να συμβαίνει σε έναν άνθρωπο που πενθεί, ενώ δεν είναι απαραίτητο να έρθουν με τη σειρά. Κάθε στάδιο έχει συγκεκριμένο νόημα και ουσία για αυτόν που πενθεί και η βίωση του είναι απαραίτητη τόσο για να μπορέσει να επιβιώσει μέσα στην απώλεια όσο και για μπορέσει να μεταβεί στο επόμενο στάδιο. Για παράδειγμα, η άρνηση βοηθά στην ρύθμιση των συναισθημάτων του πένθους και δεν είναι παρά ένας τρόπος του οργανισμού να φέρει κάποιον μπροστά σε τόσα όσα μπορεί να διαχειριστεί και να αντέξει. Ο θυμός είναι απαραίτητος για τη διαδικασία επούλωσης, καθώς από τη μία πλευρά αποτελεί ένα συναίσθημα δύναμης το οποίο μπορεί παροδικά να δώσει δομή στο χάος και στο κενό που φέρνει η απώλεια και από την άλλη κρύβει από κάτω πλήθος συναισθημάτων, τα οποία μέσω του θυμού θα μπορέσουν με τον καιρό να έρθουν στην επιφάνεια και να εκφραστούν. Η κατάθλιψη από την άλλη, είναι αυτή που φέρνει τον άνθρωπο που πενθεί στο παρόν και στην συνειδητοποίηση της κατάστασης. Ακόμα κι αν είναι εξαιρετικά οδυνηρή και φαντάζει σαν μια μόνιμη κατάσταση για αυτόν που τη βιώνει, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αποδοχή της πραγματικότητας. Η διαπραγμάτευση, δίνει στο άτομο την αίσθηση ενός κάποιου ελέγχου πάνω στην κατάσταση και η αποδοχή, βοηθά στον επαναπροσδιορισμό της ζωή του μέσα από τα νέα δεδομένα και ισορροπίες.
Το νόημα που δίνουμε στην απώλεια μας και πώς την αξιολογούμε επηρεάζει τη διαδικασία και τα στάδια της. Τι σημαίνει για μένα η απώλεια, τι διακυβεύεται, ποιες αλλαγές πιστεύω πως θα φέρει στη ζωή μου, τι φοβάμαι περισσότερο; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε το ιδιαίτερο νόημα που δίνουμε στην δική μας απώλεια. Οι αξιολογήσεις αυτές είναι ρευστές και εναλλάσσονται μέσα στο χρόνο, όπως ακριβώς και τα ίδια τα στάδια. Μπορεί να υπάρχουν αξιολογήσεις αρνητικές αλλά και θετικές καθώς η διαδικασία της επούλωσης προχωρά, μειώνοντας το άγχος και τη θλίψη, όπως για παράδειγμα το πόσο μια απώλεια μπορεί να με άλλαξε στο να ζήσω τη ζωή μου χωρίς να αναβάλω τα πράγματα που ονειρεύομαι.
Όπως φαίνεται και από το παράδειγμα, η απώλεια είναι συχνά μια αφυπνιστική εμπειρία. Συνταρακτικά γεγονότα, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, αλλάζουν και κλονίζουν την θεώρηση για τον εαυτό μας, τους άλλους και τον κόσμο. Ο θάνατος κάποιου κοντινού ατόμου, παράλληλα με την απώλεια, μας φέρνει με τρόπο σφοδρό αντιμέτωπους με τη δική μας θνητότητα, γεγονός που φέρνει στην επιφάνεια έντονο φόβο και άγχος, που πριν την εμπειρία αυτή βρίσκονται καλά κρυμμένα πίσω από αμυντικούς μηχανισμούς, και τα οποία έχουμε να αντιμετωπίσουμε παράλληλα με τον πόνο της απώλειας. Ερχόμαστε στη θέση, δηλαδή, να βρούμε τρόπους να μάθουμε να ζούμε μαζί με αυτό το άγχος. Παρά το γεγονός πως μια τέτοια συνειδητοποίηση είναι δύσκολη, συνήθως μας παρακινεί να πραγματοποιήσουμε μεγάλες και θετικές προσωπικές αλλαγές, όπως στις διαπροσωπικές μας σχέσεις, στις προτεραιότητες μας, στην διαχείριση του χρόνου μας και στην καθημερινότητά μας. Ο Yalom (2008) επισημαίνει πως παρά το γεγονός πως η σωματική πραγματικότητα του θανάτου μας καταστρέφει, η ιδέα του μπορεί να μας σώσει. Είναι χαρακτηριστικό πως εκείνοι που δίνουν και θετικές αξιολογήσεις στην απώλεια και μπορούν να βρουν ένα νόημα σε αυτήν, όπως «Με έκανε πιο δυνατό», «Μπορώ πια να καταλάβω τι είναι σημαντικό και τι όχι στη ζωή μου», βιώνουν λιγότερη κατάθλιψη και αγωνία και η διάρκεια της διαδικασίας της επούλωσης είναι βραχύτερη.
Η ψυχοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο η διαδικασία του πένθους μπορεί να βρει το χώρο και το χρόνο να ξετυλιχτεί με ασφάλεια και στήριξη. Η έρευνα σε ανθρώπους που πενθούν δείχνει πως βοηθητικό και ανακουφιστικό για εκείνους, είναι να μπορούν να μιλήσουν για το πένθος τους μόνο σε κάποιον που θα είναι διακριτικός, δεν θα τους κρίνει και θα έχει πρόθεση να βοηθήσει. Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία μπορεί να χωρέσει όλα τα δύσκολα και δυνατά συναισθήματα που φέρνει μια απώλεια, τα οποία πολλές φορές ο κοινωνικός και οικογενειακός περίγυρος δεν μπορεί να διαχειριστεί ή να αντέξει. Παράλληλα, δίνει το χώρο και το χρόνο στον άνθρωπο που πενθεί να επεξεργαστεί και ό,τι άλλο αναδύεται από αυτήν την εμπειρία σχετικά με τη δική του ζωή ώστε να τον βοηθήσει να δομήσει την καινούρια του ταυτότητα και να ξαναχτίζει ένα νέο νόημα που θα τον βοηθήσει να συνεχίσει.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Bonanno, G. A. & Kaltman, S. (1999). Toward an integrative perspective on bereavement. Psychological Bulletin, 6, 760-776.
Kübler-Ross, E. & Kessler, D. (2005). On grief and grieving: Finding the meaning of grief through the five stages of loss. New York: Scribner.
Yalom I. D. (2004). Το Δώρο της Ψυχοθεραπείας. Ανοιχτή επιστολή σε μια νέα γενιά Ψυχοθεραπευτών και τους ασθενείς τους. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα
Yalom I. D. (2008). Στον Κήπο του Επίκουρου. Αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα
Rohling, P. (2014) Grieving: An Existential Journey. Therapy House. Retrieved from http://thetherapyhouse.org
Χουντουμάδη, Α. & Πατεράκη, Λ. (2008). Λεξικό Ψυχολογίας. Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος